Pierre Boulez : «Hau da nire gaitasun bakarra»

2010eko urtarrilean Humanité egunkariak egin eta argitaratu zuen elkarrizketa hau. Berriki zendu zen Pierre Boulez, XX. mendeko batuta interesgarrienetako bat.

Pierre Boulez 1925ko martxoak 26an jaio zen Loirako Montbrisonen. Matematika berezien ikasketen ostean musikara jo zuen 1942an. 1954 eta 965 artean zenbait konferentzia eman zituen Darmstadt-en eta bere belaunaldiko izaera indartsuenetakoaren adierazgarri izan zen. 1966an Parsifal zuzendu zuen Bayreuthen, gero Tristan eta Isolda Japonian. IRCAMen fundatzailea izan zen Parisen eta Ensemble intercontemporainena, 1976an Wagnerren Tetralogia zuzendu zuen Bayreuthen Patrice Chéreauren eszenaratzearekin, Eraztunaren mendeurrenerako. Bere konposizioez gain, musikari eta arteari buruzko zenbait idazki ekoiztu zituen eta beti izan du orkestra zuzendari gisa aktibitate intentsu bat talde prestigiosoekin.

MAURICE ULRICH: Pierre Boulez, zuregan gehien harritzen nauena da zuzentzen dituzun lanen artean dagoen eklektikotasuna. Bruckner, adibidez berriki, konposatzen dituzun lanen antipodetan daudenak zuzentzen dituzu.

PIERRE BOULEZ: Bai, zeren gogaitzen naiz beti gauza bera jotzeak. Orain eskatuko balidate Udaberriaren sagarreratzea jotzea ezetz esango nuke. Izugarri maite dudan obra bat da baina ezetz esango dut. Inoiz ere egin ez dudana egitea nahiago dut.

Azken hilabeteotan birritan zuzendu duzu Suzko txoria Louvreko piramidearen azpiean...

Suzko txoria zen eta ez Sagarreratzea... Vienan Debussyren nokturnoekin programa bat egin berri dut, Schimanowskiren lehenengo biolin kontzertua eta Scriabinen estasiaren olerkia. Duela hamar urte zuzendu nituen lanak dira eta ordutik eboluzio bat izan dut. Interesatzen zaidana da paisaia aldatzea. Behin bira bat egin nuen orkestra ezberdinekin eta obra batzuk gutxienez bost alditan errepikatzen ziren. Amesgaizto bat izan zen, aldiro nekien ze lekutan agertuko ziren akats berak, indarguneak non ziren ere banekien baina jasanezina zen...

Esan izan da musikarekin oso harreman intelektuala zenuela. Oso harreman sentsuala duzula. Zer da musika zuretzat?

O! Oso sinplea da. Musikak nire existentzia irudikatzen du. Biak identifikatu izan dira. Baina ergelkeriatxo bat esango dizut, hau da nire gaitasun bakarra!... Beraz ez da zaila izan hautaketa egitea. Une batean nolabaiteko kontzientzia izan nuen eta hau egitea erabaki nuen.

Noiz izan zen?

Hamabost edo hamasei urte nituenean, ez lehenago. Hiri txiki batean bizi nintzen eta ez zegoen inolako bizitza musikalik. Saint-Étienne zen gertuen zegoen hiria, eta han ere ez zen gauza handirik. Piano ikasketek erabaki zuten, familien baitan egiten zen. baina ez nuen ideiarik ere zer izan ote zitekeen musika karrera bat. Talde txikietan jotzen genuen, lagun artean, zaleen artean eta interesgarria zen, musika aktiboa egiten genuen behintzat.

Zure gurasoak pixka bat zalantzatiak ziren...

Ni bezain ezjakinak zirelako zen. Baina ezjakintasun horrek eusten zituen, ni bultzatzen ninduen.

Musikaren definizio bat eman dezakezu?

Adierazteko modu bat da, mundua ikusteko eta adierazteko modu bat. Sentitzen duguna adierazteko, espero duguna eta besteak hunkituko dituena. Aldi berean, musika zarata egiten duen oro da, taburete bat jotzen duen haurretik hasi eta birtuoso handienera arte. Edonon dagoen zarata dago, eta haurrengan zarata egiteko desira dago, abesteko desira. Erakunde erlijioso batean hezi ninduten eta abesbatza bat zegoen, nire hezkuntza musikalaren parte bat izan da. Ez genuen oso ongi abesten baina geure buruak inplikatzen genituen.

Artearenganako pasio bat daukazu oro har. Paul Kleeren margogintzarekin dituzun harremanak ezagutzen ditugu baina lankide batenean ezagutu dut, adibidez, Jean Genet-ekin zenuen argazki argazki bat. Beti egon da zuregan intelektualarekiko, artearekiko, literaturarekiko gose bat.

Bai, bai. Nire belaunaldiko pertsona guztiak ezagutu ditut, Robbe-Grillet, Butor, Claude Simon, musika garaikidearekiko pasioa zeukaten Nicolas de Staël bezalako margolariak. Emulazio intelektualezko harremanak izan ditugu gure artean, zalantzarik gabe. Michel Foucaultekin asko hitz egiten nuen. IRCAMen hasieran (I.o. Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique, Musikaren/ Akustikaren Ikerketa eta Koordinazioaren Institutua) sinposio bat antolatu genuen berarekin, baina baita Gilles Deleuzekin eta Roland Barthesekin. Denek zuten musikarekiko interesa. Baita Derridak ere. Barthesek lied alemanen abeslari izan nahi zuen.

Ez zuen lortu. Ez da behintzat horregatik ezaguna... baina zer esaten zenioten elkarri funtsean?

Gauza pilo bat. Batzuk eta besteak egiten ari zirenaz aritzen ziren, inoiz ez ziren planifikatutako solasaldiak, topo egiten genuen, ez zen beti solasaldi bat noski, Michel Butorekin, adibidez, asko hitz egin izan dut musikaz...

Zure ibilbidean Darmstadteko –Alemaniako– garai garrantzitsua dago, gerra ostean musika asmatu –hala esan badezakegu– zuten 1950ko konpositoreekin: zu zeu, Berio, Nono, Stockhausen, Ligeti...

Darmstadten zegoen interesgarriena izan zen Alemanian gerran zehar sei urtez giltzaperatuta –eta 1933tik hamahiru urtez– egon ziren pertsonak elkartu zirela. Ez genuen bidaiatu, kultura nazional itxi batean geunden itxita. Alemaniak atzerapen hori berreskuratu nahi zuen. Isiltasunera behartuak egon ziren pertsonek hitza hartu zuten berriro: artistak, kazetariak. 1920ko hamarkadan Berlinen ezagutu nituen zenbait irratietako buru bihurtu ziren, modernitatearen propagandistak ziren. Frantziako irratian urte horietan ergelak bakarrik zeuden.

Alemanentzat, haien kulturaren birjabetze bat da ere.

Bai noski. Erreakzionario guztiek izan zuten nazismoaren aldeko konpromisoa. Itzultzen zirenak «arte degeneratua» egiten zutelako estigmatizatu zituzten abangoardietakoak izan ziren. Eta gainera diru asko zegoen. Telebista ez zen existitzen, dena irratietara zihoan. Geure esku izugarrizko baliabideak jartzen zituzten.

Uzten badidazu parentesi bat egitea iradoki didazu. Oso gogoan daukat –orduan hamabost urte nituen– Stockhausen entsegu batean ikusi nuela, iluntzean, orduko Frantziako kate bakarrean.

Bai, orduan posible zen. Telebista kulturarako tresna bat zela uste genuenean.

Itzul gaitezen Darmstadtera.

Europa mailako topaketak ziren. Ingalaterratik, Alemaniatik noski, Frantziatik eta Italiatik zetorren jendea. Eta ahal izan zuten bezain laster Poloniatik eta Hungariatik etorri ziren. 1956tik aurrera etorri zen Ligeti. 1952tik 1955-1956ra ikastaroak eman nituen. Truke handiak egiten ziren, kalapitak, elkarri aurre egiten zioten pertsonen arteko haserrealdiak.

Ze harremanak zeneuzkan zuk –ordurako modernitate horren buruetako bat zinen– hain ezberdinak ziren Stockhausenekin, Beriorekin, edota Nonorekin...

Garai hartan bikainak ziren. Ondoren ez ziren alferrik galdu baina elkar urrundu ginen. Asko ikusi izan nuen Stockhausen 1970ko hamarkadara arte. Berio ostera ikusi nuen oso gaixo zegoenean. Bere lanekin eta nireekin kontzertu bat egin genuen Erroman eta ostean elkarrekin afaldu genuen. Une eder bat izan zen...

Aldi berean, oso ikuspuntu politiko, sozial edo filosofiko ezberdinak zenituzten. Stockhausenek mistizismora jotzen zuen, Beriok eta Nonok zuk ez dauzkazun kezka politikoak zeuzkaten, baina su beraren parte diren musikak egiten dituzu.

Musikan ere desadostasun sakonak daude. Ez naiz inoiz egon Stockhausenena bezalako musika erreflexibo batean, ekintzazko musikan nengoen gehiago. Berio heterogeneoagoa zen. Nonok austeritate errukigabe bat zeukan. Eta bera Alderdi Komunistan zegoen baina ez zion inoiz errealismo sozialistari eta halako gauzei obeditu. Hori da, gainera, berarengan errespetatzen nuena. Bere ideiak gorde zituen eta transmititzen saiatu zen, aparatuen gainetik.

Bazen XX.mendeko abangoardia batzuetan artea iraultzailea izan behar zenaren ideia bat: bai forman baita funtsean ere, estuki lotuta egon behar zirela zehazki.

Bai, baina gaizki-ulertuak izugarriak izan ziren eta esan dezaket Nonok SESBeko errealitatea ezagutu zuenean hil egin zela. Erabat jo zuen behea. Bere bizitzaren zentzua hondoratu zen.

Uste duzu Darmstadteko haize ufada hori agortu dela?

Ez, oraindik existitzen den espiritu bat dago. Gonbidatu izan naute baina uko egin diot zeren berrogeita hamar urteren ostean itzultzen den espektroa bezala sentitu naiz, bizirauten duen bakarra naiz eta garai hura joan da baita niretzat. Eta jada ez da deskubrimenduen garai bat izan zen haren antzekoa...

Zer gertatu da gizartean musika garaikidearekiko entusiasmo hori hain marginala izan dadin?

Oker zabiltza. Inoiz ez da egon obren hain eskari handia. Gaztea nintzelarik, oso urriak ziren. Bakarra eskatu zidaten berrogeita hamar urtean. Les Notations. Egia da IRCAM zuzentzen nuenetik ez niola neure buruari obra bat eskatu behar.

Bai, baina musika garaikidearen publikoa ez da oso zabala.

Nahi baduzu, baina margogintzarekin antzera gertatzen da. Artista gazte baten erakusketa egiten baduzu, baita Pompidou Zentroan ere, ehunka gutxi batzuk egongo dira. Kandinsky erakusten baduzu, milaka izango dituzu. Orain aretoak beteta daude Stockhausen, Ligeti, Berio jotzen denean.

IRCAMi buruz hitz egin duzu. Zergatik sortu zenuen?

Ohartu nintzelako musikari profesional baten bizitzan ez zegoela esperimentaziorako lekurik. Idazten dugu, entregatzen dugu, jotzen dugu eta agur. Beharrezko da jendeak musikaren bitartekoak hedatzeko lekuak izatea. Apaizeria erregular bat behar da apaizeria sekularraz gain. Abadia bat jendea berriz zentra dadin, medita dezan. Garaian, Georges Pompidouk deitu ninduen. Landan nengoen eta telefonoz deitu zidaten Eliseotik. Lehenengo txantxa bat zela pentsatu nuen... Afaltzera deitu ninduen, Claude Pompidourekin eta berarekin, eta esan zidan: «Frantziara itzul zaitezen nahi dugu, badakigu zer gertatu zen Malrauxekin baina itzul zaitezen nahi genuke.»

Zer gertatu zen Malrauxekin?

Landowski musikaren buru egin zuenean izan zen, utz dezagun alde batera. Erantzun nuen orkestra bat zuzentzeko bazen ezetz, baina banuela proiektu bat musika departamentu bat fundatzeko eta halakorik ez zela egina ordura arte. Nire proiektua besapean neukan, Pompidou Zentroko departamentu bat bihurtu zen. Baliabideak geneuzkan, aurrekontu aberatsak.

Orain IRCAM internazionala da. Ordutik dogmatikoa zinela esaten zuten, musika agor bat egiten zenuela.

Ergela da. Hain agorra balitz, uste duzu aretoak beteko genituela edo etengabe eskatuko lidaketela hemendik hara ibiltzea?

Garaikideen artean bereziki jarraitzen dituzunen bat dago? Zer esango zenioke konpositore gazte bati?

Jarraitzen ditut Manoury, Dalbavie, Hurel bezalakoak. Oso lotuta nago, bestela, Luzernako akademiara, hemeretzi-hogei urteko ikasleak daude konposizioan, zuzendaritzan, jotzen. Programa oso exigentea da. konpositore gazte bati esango nioke lan egin dezala. Ez dadila erori existitzen diren formatuetan eta ez dadila saiatu originala izaten kosta ala kosta. Bere originaltasun propioa aurkitzen saia dadila baina lan egin dezala.

Ez zara inoiz [politikoki] engaiatua egon baina baduzu munduari buruzko ikuspegi bat.

Nahiko nahasia dela uste dut. Zenbait gauza ikusten ditudanean –AEBetako hauteskundeetan pentsatzen ari naiz–, nahiz eta agerikoak ez izan esperantza pixka bat izaten uzten dit. Ez naiz eszeptikoa baina historia, nik uste, sinusoide zabal bat da. Historia liburuek deprimitzen naute. Inperioak eraikitzen ditugu eta hondoratzen dira eta berriz ere hasten da... Nire belaunaldiak uste zuen historiak aurrera egingo zuela, atsekabe asko izan ditugu. Geure idealismo guztia puskatu da. Budapesten ari naiz pentsatzen, 1950eko Polonian. Funtsean nahiko isolatua gelditu izan naiz. Halere, ez naiz hartz bat. Uste dut politikariak zerbitzatzeko daudela eta ez haien buruak zerbitzatzeko, hara, uste dut intelektual baten engaiamendua –Sartrerengan pentsatzen dut adibidez– pixka bat kaotikoa dela.

Baina Italiako aro handian musikan, zineman –lehen hitz egin dugu Frantziako Jean Geneti buruz– badira zentzu politikoarekin egindako obra garrantzitsuak?

Bai, amaieran Genet asko engaiatu zen, baina dimentsio pertsonal bat zegoen ere, asko maite zuen mutiko baten suizidioa...

Aurrekoak dira Les Nègres, Les Paravents...

Bai noski, artista baten lana beste zerbait da. Esan nahi dudana da erraza dela kalean banderatxo batekin desfilatzea eta New Yorkeko Filarmonikoa zuzentzea erabat bestelakoa dela, ikuspuntu soziologikotik, zin dagizut. Hori lortzeko engaiatu beharra dago, klase sozial baten kontra borrokatu behar delako.

Zer esan nahi duzu «klase sozial baten kontra borrokatu» behar dela diozunean?

Baina sofa batean instalatzen den klase sozial bat! Prezio bakarrean kontzertuak genituenean aurrez kontzertuetara etortzen ez ziren pertsonak ikusten hasi ginen. Hori da ongi ezagututa egin dezakedan borroka bat. Gainera, hasieran ez nuen aukerarik izan. Norabide jakin bat indartzeko engaia nintekeen. Baina intelektualentzako zuzentarauak, garai hartan, hain ziren ergelak, ez zela posible.

*Itzulpena cc-by-sa lizentziapean.