2020/06/02
KULTURA
Migratzailearen eta mugalariaren artean dagoen muga ikusezin horretara garamatza Manuel Tiagok izenpeturik datorren «Bost egun, bost gau» argitalpenak (Katakrak). Hiru hamarkadaz Portugalgo alderdi komunistako idazkari nagusi izandako Alvaro Cunhal dago izenorde horren atzean, eta Iñigo Roque itzultzaileak ekarri ditu euskarara. Portugaldarraren obrak euskaraz ematen diren lehen aldia da.

«Hemen ere izan da beste era bateko kontrabandorik, ez hain erromantikoa»

Amalur ARTOLA

Gure iruditegian pertsonaia erakargarria da mugalaria, heroia kasik, autoritatearen puntu itsuetatik sotilki irrist eginez legearen eta justiziaren arteko desoreka berdintzera datorrena. Historiak, eta literaturak, oso bestelako adibideak badirela erakutsi digu. Horietako bat dakarkigu Katakrakek: lehen aldiz irakurri ahalko dugu Manuel Tiago euskaraz.

Alvaro Cunhal, 31 urtez Portugaleko alderdi komunistako idazkari nagusi izandakoa, dago Manuel Tiago ezizenaren atzean. Salazarren diktaduraren aurka borrokatzeagatik atxilotu, torturatu eta hamabost urte eman zituen preso, horietatik bost isolamenduan. Kolektibitatean sinesten zuen Cunhalek, elkarlanean. Beti egin zion muzin hauteskunde garaian afixetan bere aurpegia agertzeari, baita bere literatura lanak bere izen-abizenez argitaratzeari ere. Ez zen, baina, horregatik ustekabean pasa.

“Bost egun, bost gau” argitalpenean, izen bereko nobela eta bi narrazio labur (“Fronteiras” liburuan bildu zituen “Pirinioetako muga-pasa” eta “Salbamendu-txalupa eta armairua”) proposatzen dizkigu Katakrakek. Hiruretan migrazioak eta mugak ditu hizpide Tiago-Cunhalek, zuzenean sentipenetara doan literatura moldeaz irakurlea migrantearen eta mugalariaren arteko mugan kokatuz. Iñigo Roquek ekarri du euskarara.

Ezer baino lehen, merezi ditu hitz batzuk autoreak. Zergatik behar genuen euskaraz Manuel Tiago?
Gure artean Txalapartak argitaratu zuen gazteleraz (“Hasta mañana, camaradas”, 2003) eta hau da euskarara ekartzen den lehen aldia. Bitxia da, ze 90eko hamarkadara arte ez zen jakin Alvaro Cunhalek idatziak zirela liburuok eta euskarazko honetan badaude “Bost egun, bost gau” eleberri laburra eta “Fronteiras” liburutik hartutako bi narrazio: liburuaren hasieran esaten du egiazko gertaeretan oinarrituta daudela denak, kamaradei entzundako testigantzetatik osatuak direla liburuko ipuin guztiak. Berak, ideologikoki, ezizen horren pean biltzen ditu lan kolektibo gisara aurkezteko.

Hiru kontakizun dira, hirurak migrazioekin lotuak.
Katakrakek jende xehearen literatura eta kontakizunak jasotzea bilatzen du, eta borroka adibide batzuk ematea. Orain ahaztua dugun Lesbos uharteko gertakariak gogoan, immigrazioari buruzko gogoeta bat egin nahi izan genuen, nahiz eta liburuan immigrazio klandestinoaz hitz egiten den eta protagonistak iheslari politikoak diren. Immigrazio hori ekonomikoa edo politikoa izan, bideak oso antzerakoak dira.

Bigarren ipuina hautatu dugu kontatzen delako nolakoa zen muga igarotzea Nafarroako Pirinio aldetik eta, azkena, nahiko klaustrofobikoa delako eta liburua in crescendo amaitu nahi genuelako.

Nolakoa zen Pirinioetatik muga pasatze hori?
Autoetan edo kamioietan, maletategietan sartuta ekartzen zituzten, askotan dozena bat lagun, eta ezaguna da zenbat jende hil den egoera horietan itota. Gero, portugaldarren helmuga Frantzia izaten zen, hara joaten ziren lanera.

Ipuinak bide ematen digu gibelsolasean giza trafiko hori nola bizi izan zen kontatzeko, batik bat Bidasoa eta Baztanen, eta gogoeta egiteko nola pasatzen ziren behorrak pasatzen ziren bezala, eta nola hil ziren asko ahalegin horretan, nekeak lehertuta mendi aldean. Eta hor guk ere badugu zertaz lotsatu.

Mugalariaren irudia, edo kontrabandistarena, euskaldunok beti eduki dugu barneratua: lehengaiak batetik bestera pasatzen zituena zen, edo militante politikoei laguntzen ziena, baina izan da beste era bateko kontrabandorik, ez hain erromantikoa, eta lotsa emangarria izan daitekeena.

Nolabait, mugalariaren mitoa deseraikitzen da, beraz.
Bai. Herri guztiek bilatzen dituzte mito nazionalak eta kontrabandoaren eta muga-pasaren inguruan ere izan dira herritar xumeak, bizimodua atera nahi zutenak, eta baita beste era bateko giza trafikoa ere. Adibidez, aipatu izan da GALek bazituela bere sareak kontrabandista jende horren artean. Alde guztietako esperientziak izan dira.

“Bost egun, bost gau” horretan kontatzen da giro itogarri eta ilun hori, nola muga pasa behar duen horrek beste baten esku uzten duen bizia –ez daki non dagoen eta fidatzekorik ez du asko– eta baita prostituzio giro ilun hori, Euskal Herrian ere bazena: poliziak, karabineroak edo Guardia Zibila zen lekuetan oso ezaguna da prostituzioarekin zer harreman egon den, baita muga pasatzaile batzuekin ere.

Nobelak bere horretan ez du datu askorik ematen, kontatzen duena baino inportanteagoa da zer iradokitzen duen, zer isiltzen duen eta azkenean nola eragiten digun horrek.

Andre eta Lambaça dira nobelako protagonistak: muga zeharkatu nahi du lehenak eta lagundu egingo dio bigarrenak. Pertsonaia iluna da Lambaça, tranpatia, Andrerekiko enpatiarik gabekoa.
Baina azkenean denon onginahiak irabazten du. Kontraste bat ematen da hor: badugu pertsonaia nagusia, militante gazte bat, eta badugu Lambaça, hari laguntzeko prest dagoena. Militanteak esplotazioa, zapalkuntza, ilunkeria ikusten ditu Lambaçaren mundu horretan eta gaitzetsi egiten ditu haren joerak, edana... bizio guztiak baititu. Baina Lambaça inguruabarrek horretara ekarritako pertsona da. Bestea idealista da, goserik sekula pasa ez duena eta engaiatu zena borroka politikoan, eta Lambaça ere bada askatu nahi duen herri horren parte. Kuriosoa da idealista gaztearen eta Lambaçaren arteko kontraste hori. Azken hau pertsonaia nazkagarria da, baina amaieran nolabait lezio bat ematen dio gazte berde horri, eta erakutsi gauza bat idealak direla eta beste bat eguneroko bizitzak nora eramaten gaituen, eta beti ez dagoela aukera egiterik. Dikotomia hori oso interesgarria da, bai.

Migrantearen errealitatera ere hurbiltzen gaitu, gehienontzat horren arrotza den horretara. Amets Arzallusek ere egiten du bere ekarpena, hitzaurrean.
Ametsi hitzaurrea eskatu genion Irungo harrera sarean ibilia delako eta “Miñan” (2019, Susa) idatzia duelako, eta iruditzen zaigulako hor badagoela esperantza bat. 60ko hamarkadan portugesak ekartzen genituen –hemengo jendea joaten zen bila kotxean eta ekarri egiten zituen negozioa egiteko, dirua kobratuta– eta orain, berriz, migrante hauek guztiak iristen dira Irungo muga alde horretara eta badago talde bat errefuxiatuei, iheslariei laguntzeko prest dagoena, musu truk. Uste dut hor koska handi bat dagoela.

Gibelsolasean Mattin Trekuren bertso batzuk ere aipatzen dira, erakusteko zer begirune gutxi geneukan portugesekin –gehienez ere, zerbait erruki katolikotik– eta horren kontrastean Xalbadorren bertso batzuk ematen dira, nolabait euren lekuan jarrarazten gaituztenak. Ametsena hortik doa: ados, garai ilun batzuk bizi izan dira muga horretan eta oraindik ere egongo da agian muga-pasa klandestinorik, baina Euskal Herrian bada talde bat antolatu dena migrante ekonomiko zein politikoei babesa emateko.

Zer kontatuko diguzu itzulpen prozesuaz? Nola joan da?
Ez dut aparteko arazorik aurkitu. Bitxikeria moduan, konturatu naiz hilabeteotan mugalarien testigantzak irakurtzen aritu naizenez eta gehienak Baztan eta Bidasoa aldekoak zirenez nafar kutsu bat geratu dela itzulpenean. Oro har gustura geratu naiz eta jendeak emandako erantzuna ere ona izan da.

Batzuetan badirudi Euskal Herrian ez dakigula portugesez gauza handirik, baina Erriberan, esaterako, uzta garaian portuges irakasleak hartzen dira hona datozen jornaleroen seme-alabei portuges eskolak emateko. Portugesak hor daude, eta guk beti ekonomikoki gu baino garatuago dauden herrialdeetara begiratzen badugu ere, lezio oso handiak ematen ari zaizkigu, bai hango ezkerreko gobernuak troikaren aurrean hartu zuen jarrerarekin edo orain, pandemia garai honetan. Batzuetan mendebaldera begiratzea ere ondo dago, ez bakarrik Europa iparraldera. Gure artean portuges asko bizi izan da eta bizi da, eta auzokoa ezagutzea beti da aberasgarria.