Literatura
Meg Ostrum

“Pertsona baten ekintza heroikoen atzean babes-sare oso bat dago”

Meg Ostrum estatubatuarraren liburu bati esker ezagutu dugu batzuok Charles Scheppens mediku belgikarraren eta Jean Sarochar artzain baxenabartarraren historia zirraragarria: Bigarren Mundu Gerraren garaian ihesbide bat garatu zuten Mendibe herrian eta Iratiko basoan barna, naziengandik eskapoan zihoazenak ezkutuan pasarazteko. Istorio horren atzeko istorioez mintzatu gara berarekin.
Argazkia: Zoe Martikorena - ARGIA CC BY-SA
Danele Sarriugarte Mochales
2024ko ekainaren 05an

Kultur ondarearen kontserbazioan eta museologian aditua da. Esparru horri eskaini dio bere lan-ibilbide osoa: Vermonteko Arteen Kontseiluaren barruan Museoan eta Arte Bisualen koordinatzailea izan zen 1978tik 1986ra, eta hortik aurrera aholkulari gisa aritu da hainbat museo eta kultur erakundetan. 2000. urtean, dena den, liburu bat idatzi zuen gaitzat hartuta Euskal Herrian nazismoaren aurka izandako erresistentzia sare bat. Liburu hori Katakrakek kaleratu zuen iaz gaztelaniaz: El cirujano y el pastor: Resistencia al nazismo en la selva de Irati [Zirujaua eta artzaina: Nazismoaren aurkako erresistentzia Iratiko basoan].

Nolakoa izan da liburuaren idazketa-prozesua?
Historia hau ikertzen hasi nintzenean, buru-belarri aritu nintzen, miatu eta miatu. Baina gertatutakoa nola kontatu izan zen erronka nagusietako bat niretzat. Denbora asko eman nuen Scheppens doktoreari elkarrizketak egiten, eta ondo ezagutzen nuen, baina Sarocharri zegokionez bigarren eskuko kontakizunak besterik ez nituen. Kontakizun bikainak izan arren, ez nuen nahi Sarochar pertsonaia lau gisa ager zedin. Hasieran pentsatu nuen Mendibe herriaren erretratu bat osa nezakeela, nola aldatu den denboran eta abar. Baina ez nuen bertako historia aski ezagutzen horretarako. Eta gero pentsatu nuen Rashomon filmaren erara egin nezakeela, hainbat ikuspuntutatik istorioa kontatuta.

Baina ez zenuen hala egin.
Nire lehen liburua zen, gehitxo iruditu zitzaidan. Beraz, egiten nekiena egin nuen: mundu dokumentalean aritu izan naiz, elkarrizketa apartak neuzkan. Hala, ahozko historiaren metodologiatik aritu nintzen, eta bi pertsona horietan kontzentratu nintzen, haien arteko aliantza ezohikoan.

2004. urtean argitaratu zen liburua ingelesez. 20 urte geroago gaztelaniara itzuli da Katakrak argitaletxearen eskutik eta hainbat aurkezpen egingo dituzu Euskal Herrian datozen egunetan. Pozik zaude?
Amets bat da. Azken batean, bizi-proiektu bat bilakatu da hau. Liburua argitaratu nuenerako material mordoa neukan, baina banekien gehiago bil nezakeela. Beraz, liburua argitaratu ostean, eta bereziki frantsesezko itzulpena kaleratu ondoren [Le chirurgien et le berger; Auberon, 2011], pentsatu nuen itzul nintekeela eta falta zitzaidan informazioa bildu. Istorio oso samarra neukan , baina ez oso-osoa.

Ipar Euskal Herrian ikertzen ibili zinen batez ere.
Ikertzen ari nintzenean ez nintzen asko etorri alde honetara: ez nekien gaztelaniaz eta bestela ere Frantziako aldean gauza mordoa zegoen aztertzeko, eta horretan zentratu nintzen. Ondoren, Basque Pyrenees Freedom Trails Association-Euskal Pirinioak Askatasun Bideak Elkarteak oroimen-ibilaldi bat antolatu zuen, eta Iruñera etorri ginen. Hirugarren aldia dut hau Iruñean. Niretzat deskubrimendu bat da. Historia eta historiaren paisaia beste modu batean ikusteko eta pentsatzeko aukera bat da. Esan dudan moduan, ikerketa ez zegoenez guztiz amaituta, bizirik dirau nire barruan. Ez da nire arreta-gune nagusia izan, baina nire bizitzaren parte izan da dudarik gabe.

Eta kontua da kasualitatez izan zenuela Mendibeko erresistentzia-sarearen berri, 1983an, inguru horretan oporretan zenbiltzala. Berez, Bigarren Mundu Gerra ez da zure arloa, ez zenuen Euskal Herriarekin konexio berezirik… Kontatuko zenidake nola gertatu zen hori?
Istorioa ezagutu nuenean jakin-mina eragin zidan berehala. Ez da nire arloa, inolaz ere, eta aldez aurretik ez nekien ezer gaiaz, baina izan ziren faktore batzuk istoriora bultzatu nindutenak. Batetik, hogeita hamagutxi urte nituen, eta uste dut adin horretan jendea prest egoten dela bera baino handiago den zerbaitetan murgiltzeko. Bestetik, euskaraz ez jakin arren, esan zidaten ingelesez eta frantsesez jakinda ondo konponduko nintzela. Eta azkenik Erdozainki jaunaren laguntza neukan. Ondotxo ezagutzen ditut komunitate txikietako dinamikak, eta banekien apaizak hor eragina izan zezakeela.

Komunitateak nola hartuko zintuen, kezka zenuen horrekin?
Horixe bera. Orduan pentsatu nuen: Erdozainki jauna daukat, eta asko gustatzen zait ikertzea. Beraz, bere laguntzarekin abiatuko naiz, eta ikusiko dugu ea noraino iristen naizen. Hasieran ez neukan liburu bat idazteko asmorik ere.

Hain zuzen 1983ko bidaia hartan ezagutu zenuen Bernard Erdozainki apaiza, hark kontatu zizun Mendibeko erresistentzia-sarearena, eta misio bat eman zizun: Bostonen bizi zinenez, Scheppensi gutun bat helarazteko eskatu zizun.
Mezulari bat nintzen. Scheppensi gutuna eman eta gero, pentsatu nuen: kito, amaitu ditut honekikoak. Baina istorioa iltzatuta geratu zitzaidan. Eta gainera nire lankide bat Scheppens doktorearen pazientea izan zela jakin nuen. Halako kasualitaterik! Hasieran, bidaia-kronika bat idaztea pentsatu nuen: nola joan nintzen oporretan mendi-ibilaldi bat egitera eta ordainetan istorio ahaztu bat deskubritu nuen. Eta asmo horrekin ekin nion.

Baina…
Pentsatu nuen: hona hemen Scheppens doktorea, puntako oftalmologo bat mundu-mailan, zeinak istorio hau beretzat gorde baitu ez dakit zenbat urtean. Schindler’s List [Schindlerren zerrenda] eta halako filmak apur bat geroago etorri ziren, eta halako kontuak ez ziren horrenbeste ezagutzen orduan. Iruditu zitzaidan hain istorio indartsua kontatu beharra zegoela.

Lehenago ere Mendiben gertatutakoaz idatzi zuen Willian Ugueux-ek, zeina erresistentzia belgikarreko kide garrantzitsua izan baitzen.
Bi liburu idatzi zituen gaiaren inguruan: lehena Histoires de Résistants [Erresistentziako kideen historiak] eta bigarrena Passage d’Iraty [Iratiko pasabidea]. Memoria-liburuak dira, eta esango nuke Ugueuxek egia luzatu zuela. Bere ikuspuntutik kontatu zuen istorioa, eta bere burua jarri zuen erdian. Istorio on bat sortu zuen. Nik hasieran ez nuen ondo ulertzen zergatik idatzi zuen modu horretara, baina bi aldiz elkarrizketatu nuen, eta orduan ohartu nintzen. Memoria gauza inperfektua da oso, ez da zehatza, eta memoria-liburuak, zentzu horretan, erretratu inpresionistak dira.

"Mugalariak gizonak izan ziren gehienbat, baina horren aurreko eta osteko errelebo-guneetan emakumeek garrantzia handia izan zuten. Euskal Herriko emakumeak oso garrantzitsuak izan ziren”

Scheppensen laguna zen. Ez zuen aintzat hartu haren ikuspuntua?
Ez zen erraza Scheppens doktorearengana iristea. Denbora asko pasa zen nitaz fidatzen hasi zen arte. Hasteko, bere izaeragatik, eta bestalde, agente bikoitza izana zen… Beraz, galdetzen zenizkion gauzei bakarrik erantzuten zien. Halako proiektuetan, bereziki pare bat pertsonatan zentratzen ari bazara, espero duzu uneren batean beren kabuz gogoeta egiten-edo hasiko direla, zuk galderarik egin gabe, oroitzapenen bat sortuko zaiela eta natural kontatuko dizutela. Scheppens doktorearekin ez zitzaidan halakorik gertatu inoiz. Inoiz ere ez. Beti galdetu behar nizkion gauza oso espezifikoak, interrogatzaile baten moduan. Ugueuxek esan zionean liburu bat idatzi nahi zuela —nik hau gerora jakin nuen—, Scheppens doktoreak ordubeteko zinta bat grabatu zion, istorioaren bere aldea azalduz, eta Ugueuxek horixe baliatu zuen bere liburuetan. Hori besterik ez: ordubeteko testigantza bat. Zorionez Ugueux idazle ona zen, eta liburuak entretenigarriak dira. Baina ikertu ahala, jendearekin hitz egin ahala, ohartu nintzen…

Ikuspuntu partziala zela, ez istorio osoa.
Hori da. Zera, baten bat lurrazpiko gordeleku batean egongo balitz bezala, periskopio batekin kanpora begira: ez du dena ikusten. Halako zerbait zen. Nik ahalik eta ikuspuntu gehien bildu nahi nituen, eta ohartu nintzen zaila zela, istorioa halako kondaira moduko bat bilakatua baitzen Mendiben. Herriko drama zen. Baina xehetasun guztiak alderantziz jaso zituzten. Ni kanpotar bat nintzen, eta zalantza neukan ea nirekin hitz egiteko prest agertuko ote zen jendea, baina banuen gauza bat nire alde: mendibetarrek bazekiten denbora asko pasa nuela Scheppens doktorearekin, eta horrek sentiarazi zidan nirekin fidatuko zirela, ez zutela pentsatuko ez nekiela ezertxo ere ez.

Biltzen saiatu zinen beste ikuspuntuetako bat Cette Scheppensena izan zen. Charlesen emaztea zen eta berak ere izan zuen zerikusirik historian. Bikotearen bi umeen ardura berak hartu zuen tarte horretan guztian.
Scheppens andrearentzat oso historia traumatikoa zen, eta ez zuen gaiaz hitz egin nahi hasieran. Baina berehala konturatu nintzen haren ikuspegia behar nuela istorio ahalik eta osoena azaltzeko. Ikertzen hasi nintzenetik liburua argitaratu arte urte mordoxka bat pasa ziren, eta besteak beste horregatik izan zen. Zain egon nintzen Scheppens andrea nirekin hitz egiteko prest egon arte.

Noiz izan zen hori?
1997an. Bestalde, liburuaren eraginari dagokionez, gauza guztiz hunkigarri bat gertatu zen. Liburua argitaratu ostean, lehenengo aldiz entzun nion Scheppens doktoreari esaten bere emaztea heroi bat zela. Hau da, liburuari esker, atzera begiratu eta ohartu zen zer-nolako ekarpena egin zuen bere emazteak.

Eta Scheppens andreak berak zer esan zizun?
“Maite dut liburua eta gorroto dut istorioa”.

Ufa.
Indartsua izan zen.

Liburuak bi hitzaurre dakartza, eta hain justu ere Ainara Rodríguez Rolánen testuak emakumeen zeregin hori azpimarratzen du. Nola erresistentziari eta muga-zeharkatzeei buruzko istorioetan gizonen jarduna azpimarratu den, haiek pasatzen zirelako gehienbat, baina emakumeek ere berebiziko garrantzia zutela halako sareetan. Rodríguez Rolánen arabera, zure liburuan emakumeen presentzia hori ez da ezkutatzen, eta eskertzekoa da. Ez duzu heroi nagusi bat bakarrik aurkezten, haren inguruko sare osoa ere erakusten duzu.
Bai, esate baterako Mendibeko sarearekin lan egiten zuten tabernari gehienak emakumeak ziren. Liburuaren hasieran badaude halako galdera orokor batzuk, ea zer gertatzen zaien heroiei gerra amaitu ostean, ea zer den heroi izatea eta abar. Eta liburuari esker ulertu eta ikasi ditudan gauzen artean, ohartu naiz heroiak bakarkako antzezle gisa aurkezten direla, baina berez sare bat dagoela haien inguruan edo atzean, sare baten jarduerak ahalbidetzen dituela dena delako heroi horren ekintzak. Ekintza miragarri horiek gutxietsi gabe, baina halakoak gertatu ahal izateko badaude beste babes-ekintza mordo bat itzaletan. Eta kasu honetan emakume mordo bat aritu ziren zeregin horietan. Mugalariak gizonak izan ziren gehienbat, baina horren aurreko eta osteko errelebo-guneetan emakumeek garrantzia handia izan zuten. Euskal Herriko emakumeak oso garrantzitsuak izan ziren.

Bart iritsi zinen Iruñera. Goizeko hamarretan elkartu gara elkarrizketa hau egiteko [maiatzaren 18an izan zen], eta horren ostean bazoaz hainbat leku ezagutzera argitaletxeko Nerea Fillatekin. Omenaldi bat ere egingo dizute. Gogotsu zaude?
Zoratzen nago. Sekulako plazera da istorio hau argitara ekartzea. Jendearentzat oso garrantzitsua da, baina ez dute ezagutzen, ez dute eskura izan. Miragarria da ezagutzera eman ahal izatea haren berri ez zuen jendeari. Espainiako aldean oso jende gutxik ezagutzen du, ez dakite zer-nolako garrantzia izan zuten Europako erresistentzia mugimenduan. Ikusezin zegoen zerbaiti argia ematearen modukoa da, eta hori oso esanguratsua da niretzat.

Informazioa biltzen jarraitzen omen duzu. Gustatuko litzaizuke beste liburu bat idaztea gai honen inguruan?
Bai, diozun moduan, liburua argitaratu zenetik informazioa pilatzen segitu dut, horren arabera bertsioak zuzentzen joan naiz, eta Katakrakeko hau da denetan zehatzena orain arte. Gustatuko litzaidake berrikuspen oso bat egitea, falta diren kontu guztiak fintzeko, eta, horrez gainera, epilogo bat idaztea liburuaren eraginari buruz, eta liburua kaleratu ostean ikasi dudan guztiari buruz.

Amaitzeko, zuk gure herria ezagutu duzunez, zureaz galdetu nahi nizuke. Clevelanden (Ohio) jaio zinen, baina Vermont estatuan bizi zara aspalditik.
Bai, egia esan egunotako hitzaldietan Vermonti buruz hitz egiteko asmoa nuen. Mugako estatu bat da, Quebec-etik bi ordutara dago, hegoalderantz. Berez museo handietan hasi nuen nire ibilbide profesionala, Clevelandeko Arte Museoan hain zuzen, eta Minneapolisekoan gero. Hasieran uste nuen halako lanetan segituko nuela, baina hara non lanpostu berri bat sortu zen Vermonteko museo guztietako programaz arduratzeko: interesgarria iruditu zitzaidan, eta hartu egin ninduten. Pentsatzen nuen urte batzuk egingo nituela lan horretan eta gero berriro itzuliko nintzela erakunde handietara, baina ez, hantxe geratu nintzen. Orain erdi-erretiratuta nago.

Hitzaldietan Vermont aipatzeko asmoa zenuela esan didazu. Zergatik?
Uste dut badituela zenbait antzekotasun Euskal Herriarekin, eta horrela jendeak ikusiko du ez naizela Martekoa [barreak].
Hasteko, Vermonten 650.000 biztanle inguru gara, eta jende guztiak ezagutzen du jende guztia edo ahaideak dira. Landa-eremuan bizi naiz, eta horrek nolabaiteko hurbiltasun bat eman zidan Mendiberekiko; ez zitzaidan guztiz arrotza gertatzen. Alderaketak egin nintzakeen, erreferentzia bat neukan. Eta paisaiak berak badu antzik Pirinioekin. Hortaz, beste kultura bat izanik ere, gauza batzuk ondo ulertzen ditut.